Penelehhistory.com: Surabaya (29/5/24) – Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië, Pieter Merkus, overleed in het Grahadi-gebouw (voorheen Huiz van Simpang) in 1844, maar zijn graf bevindt zich op de Nederlandse Begraafplaats Peneleh, die in 1847 werd geopend. Hoe kan dat?
Hier is het verslag van een correspondent van de krant De Locomotief (Semarang), die werkzaam was in Surabaya. Het nieuws werd gepubliceerd op maandag 8 december 1900 en is gearchiveerd op delpher.nl.
Meer dan een halve eeuw geleden (15 augustus 1844) vond een van de meest indrukwekkende ceremonies plaats in Surabaya. Pieter Merkus werd benoemd tot de 47e Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië. Hij regeerde tussen 1841 en 1844. Op 13 februari 1843 kreeg hij de opdracht om naar het Oostelijke punt van Java (Oosthoek) te reizen en tijdens zijn dienstreis overleed hij op 2 augustus 1844.
Toen Pieter Merkus in Surabaya aankwam en zijn taken begon, was hij al ziek. Aanvankelijk bezocht hij het oostelijke deel van Java, Banjoewangi, en vervolgens Surabaya. In Surabaya verbleef hij in Huiz van Simpang (Grahadi) en overleed daar op 2 augustus 1844. Zijn dood werd door velen betreurd omdat Pieter Merkus bekend stond als een zeer menselijke en vrome Gouverneur-Generaal.
Zijn begrafenis vond dertien dagen later plaats omdat men moest wachten op een speciaal ontworpen doodskist die geschikt was voor een gouverneur-generaal. Ook was tijd nodig voor het balsemen van zijn lichaam voordat het in de ijzeren kist werd geplaatst. De kist werd gemaakt door de enige ijzerindustrie in Surabaya, eigendom van de heer F. Bayer.
Op dat moment was er eigenlijk nog een andere ijzerindustrie, maar die richtte zich meer op de productie van artillerie, namelijk de Artillerie Construktie Winkle (ACW). De fabriek van de heer Bayer, De Volharding, was een fabriek die goederen en onderdelen leverde voor machines zoals suikerfabrieken en fortificaties in het midden van de 19e eeuw.
Deze fabriek bood werkgelegenheid aan veel lokale arbeiders die er graag werkten. De fabriek ontving zelfs een onderscheiding van de overheid: de Orde van de Nederlandse Leeuw, uitgereikt door Koning Willem II, een eer die het zeker verdiende.
Begraven in de Kerk
Tijdens de begrafenisceremonie waren er veel mensen die getuige waren van de pracht en praal. Velen kwamen kijken en vormden een menselijke omheining langs de route van Huiz van Simpang (Grahadi) naar de begraafplaats in het complex van Fort Prins Hendrik (nu in de buurt van Jalan Benteng Surabaya).
De inwoners van Surabaya, die hun eer betuigden, waren gekleed in hun traditionele en ceremoniële kleding. Ze liepen van Simpang naar het kleine plein voor Fort Prins Hendrik, waar een kerk stond waar Pieter Merkus werd begraven.
Pieter Merkus werd in de kerk begraven omdat er geen geschikte begraafplaats meer beschikbaar was. Er was geen ruimte meer op de Europese begraafplaats in Krembangan. In 1844 was de Krembangan-begraafplaats al vol. Het was niet gepast om iemand van het niveau van een Gouverneur-Generaal op een openbare begraafplaats te begraven. Op dat moment bestond de Peneleh-begraafplaats nog niet.
Vroeg in de ochtend begon de begrafenisstoet, die langzaam maar zeer indrukwekkend voortbewoog. Het hele garnizoen, de marinemilitie, liep mee. Rouwbanieren sierden de straten, met de zwarte kleur als symbool van rouw. Tijdens de tocht werd treurmuziek gespeeld en om de paar meter klonken kanonschoten tot de kerk bij het Fort was bereikt.
Voordat het lichaam van de Gouverneur-Generaal werd begraven, werden bloemen in het geopende graf gestrooid. Na de begrafenis bedekten bloemenkransen het graf. Rond het graf werd een gotisch getint ijzeren hek geplaatst. Rondom het graf stonden al twee grafstenen en monumenten van de graven van Majoor Ingenieur P.P.C. Ondaatje en Luitenant-ter-Zee Eerste Klasse L.F. Van Hoogenhuyze, die tijdens een expeditie op Bali om het leven kwam. Daar, in het complex van Fort Prins Hendrik, werd Gouverneur-Generaal Pieter Merkus begraven. Merkus stierf op 56-jarige leeftijd.
Grafopgraving
Niets is eeuwig in deze wereld. Zelfs de laatste rustplaats is niet blijvend. Het graf van Pieter Merkus in het Fort moest uiteindelijk ook worden opgegraven, de botten verzameld en verplaatst naar Peneleh, nadat de Peneleh-begraafplaats op 1 december 1847 was geopend.
Tegelijkertijd moesten de kerk en het Fort worden afgebroken voor de ontwikkeling van Surabaya. Fort, kerk en plein werden afgebroken voor de aanleg van de spoorlijn Gubeng-Kalimas Oost. Gouverneur-Generaal Rochussen was verantwoordelijk voor het opgraven van de graven ten behoeve van de ontwikkeling. Rochussen was de Gouverneur-Generaal die de Kemayoran-moskee officieel bouwde, samen met de Resident van Surabaya, Daniel Francois Willem Pietermaat. Zijn graf bevindt zich ook op Peneleh.
(Red: Gouverneur-Generaal J.J. Rochussen was een Gouverneur-Generaal die de Kemayoran-moskee bouwde in de periode 1844-1848. Namens de overheid werkte hij samen met de Resident van Surabaya, Daniel Francois Willem Pietermaat en de Regent van Surabaya, Kromodjoyodirono).
De drie graven: Pieter Merkus, Majoor Ingenieur P.P.C. Ondaatje en Luitenant-ter-Zee Eerste Klasse L.F. Van Hoogenhuyze werden opgegraven en verplaatst.
Het opgraven van het graf van Pieter Merkus was vrij moeilijk. De doodskist was zeer stevig afgesloten. De houten kist, bekleed met lood, was vergaan en er zaten scheuren in de loodplaten. Het was onmogelijk om de inhoud in deze staat te verplaatsen, aangezien er nog steeds esthetiek en beleefdheid nodig waren om de Gouverneur-Generaal te eren. Een nieuwe kist zou tijd vergen en moest grotere afmetingen hebben.
Er was iets anders: de opgravingswerkers twijfelden niet aan de twee andere monumenten (graven) die daar al veel eerder dan Pieter Merkus waren begraven.
Hoe dan ook, twee sets botten (Pieter Merkus en Van Hoogenhuyze) werden opgegraven en naar de Peneleh-begraafplaats gebracht, terwijl de botten van Ondaatje naar Krembangan werden verplaatst.
(Red: Voordat er een Peneleh-begraafplaats was, was er ook een Krembangan-begraafplaats nabij de ommuurde stad Surabaya). Pieter Merkus en Van Hoogenhuyze werden op 1 december 1847 naar Peneleh gebracht na de officiële opening van de Peneleh-begraafplaats.
Gouverneur-Generaal Pieter Merkus en Van Hoogenhuyze waren de eerste personen die op de Nederlandse Begraafplaats Peneleh werden begraven.
(Red: de locatie van het graf van Pieter Merkus is bijzonder, precies voor de ijzeren poort van het complex die uitkijkt op Jalan Kerkkoff, nu Jalan Makam Peneleh).
De Verplaatsingsstoet
Hoewel het slechts om botten ging, werd de verplaatsing begeleid door een grootse processie. Aanwezig bij de processie waren onder anderen de Resident, Kolonel, Divisiecommandant en Assistent-Resident, Hoofd van de Raad van Nederlands-Indië, Staur, en twee rouwauto’s. Een auto vervoerde de doodskist van Generaal Merkus, de andere die van marineofficier Van Hoogenhuyze.
De stoet begon bij het Fort en ging via de militaire woonwijk in Kampenmenstraat (nu KH Mas Mansyur), Pabean, Kembang Dje-poon, Jembatan Merah (de Kalimas over), langs het Residentiekantoor, Willemskade (Jalan Jembatan Merah), Stadspoort (kruising Jalan Centrawasih en Jalan Jembatan Merah), Sociëteitstraat (Jalan Veteran), Stadsplein (BI-gebouw), Pasar Besar, Jembatan Jagalan (de rivier over) en verder naar de Peneleh-begraafplaats.
Rond vier uur ’s middags bereikte de stoet Peneleh. Hoewel het slechts om botten ging, werd er nog steeds eer betoond aan de overleden Gouverneur-Generaal Pieter Merkus. Hier bevindt zich het nieuwe graf van Pieter Merkus, omgeven door het gotisch getinte ijzeren hek dat ooit bij de kerkbegraafplaats van Fort Prins Hendrik werd gebruikt.
Zijn grafsteen is eenijzeren plaat met de inscriptie:
„Zijne Excellentie Mr. Pieter Merkus, commandant in de Orde van de Nederlandse Leeuw, Ridder van het Franse Legioen van Eer, Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië, Bevelhebber van Land- en Zeemacht ten oosten van Kaap de Goede Hoop, enz., overleed in het Huize Simpang op 2 augustus 1844.“
Dit is het verhaal geschreven door de correspondent van De Locomotief (Semarang) op 8 december 1900. (nng).