In de week van 25 februari – 1 maart is in Surabaya, Oost-Java, een vernieuwend samenwerkingsproject van start gegaan. Het betreft een project dat van de koloniale begraafplaats Peneleh, een betekenisvoller plek moet maken voor bewoners van Surabaya en bezoekers aan de stad.
In het centrum van Surabaya ligt een bijzondere erfenis uit het Nederlandse koloniale verleden: de bijna complete Europese begraafplaats Peneleh, plaatselijk bekend als Makam Peneleh. Een enclave van 4,5 hectare met de stoffelijke resten van zo’n 15.000 mensen (telling 2011). Het eerste graf werd hier in 1847 gegraven en de begraafplaats werd zelfs na de onafhankelijkheid van Indonesië tot 1963 gebruikt. Vanaf het midden van de jaren vijftig is nauwelijks meer aan onderhoud gedaan. De begraafplaats raakte in verval, graven werden geplunderd en ontdaan van waardevolle elementen. Maar als open ruimte heeft Makam Peneleh tot nu toe de grootschalige stedelijke ontwikkeling van Surabaya doorstaan.
In 1998 werd Makam Peneleh een gemeentelijk erfgoedmonument. De gemeentelijke plantsoenendienst onderhoudt tegenwoordig het terrein en er zijn inventarislijsten van de graven gemaakt. De begraafplaats is voor publiek toegankelijk maar is een onduidelijke alien voor de meeste Surabaya-burgers en de bewoners van de omliggende kampung Peneleh. Voor buitenlandse bezoekers is het vooral een deprimerende ervaring, met name voor familieleden op zoek naar hun voorouders.
Eigenaarschap en relevantie
Eerdere pogingen om de begraafplaats meer betekenis te geven en om te vormen tot een aantrekkelijk stadspark kwamen niet van de grond. Erfgoedgemeenschap Begandring Soerabaia en TiMe Amsterdam, internationaal opererend adviesbureau voor de museum- en erfgoedsector, vonden elkaar in 2023 in een innovatieve, meer activistische grassroots aanpak. Die is niet primair gericht op herinrichting en restauratie, maar allereerst op bewustwording bij de lokale bevolking en het creëren van mede-eigenaarschap in kleine stappen. Als onderdeel van het cultuur toeristisch aanbod in Surabaya biedt de plek kansen voor economische ontwikkeling en empowering van lokale gemeenschappen. De gemeente wil de begraafplaats benutten bij versterking van het cultuur toeristische profiel van de stad, met de rivier Kali Mas als verbindend element.
Voor Peneleh betekent dit een schaalbare stap-voor-stap benadering. Dit jaar wordt gestart met 8 graven. Biografische gegevens worden verzameld en verwerkt tot toegankelijke micro stories t.b.v. de bezoekers. Deze graven worden met simpele middelen gerestaureerd en er komt een pusat informasi pengunjung (bezoekersinformatiecentrum) bij de entree.
De metafoor van Begraafplaats Peneleh als Living Library is afkomstig van Begandring voorman en erfgoedactivist Nanang Purwono. Zijn droom is om de huidige verweesde, verwaarloosde en ‘onleesbare’ begraafplaats te transformeren tot een plek met betekenis. Met de graven als biografieën en de begraafplaats als bibliotheek. Daar zullen verhalen van Surabaya als internationale (koloniale) stad voor een breed publiek beschikbaar zijn. Zowel voor omwonenden, inwoners van Surabaya, Indonesische bezoekers, toeristen, als nazaten van de overledenen. In de toekomst zal alle informatie ook online toegankelijk zijn als bron voor de gedeelde koloniale geschiedenis.
Innovatieve aanpak
De samenwerking is om verschillende redenen bijzonder. Zo is er sprake van samenwerking door private en publieke organisaties, met aandacht voor Indonesische en Nederlandse perspectieven.
Ten tweede gaat het om een voor Begandring kenmerkende bottom-up benadering, waarbij zowel inwoners van de aanpalende kampung zijn betrokken als studenten van Universitas 17 Agustus 1945 (Untag) Surabaya.
De burgemeester van Surabaya, Eri Cahyadi, verwelkomde alle betrokken partijen tijdens een breed overleg op 29 maart (check) in de Balai Kota (gemeentehuis), waarbij hij in aanwezigheid van relevante diensthoofden zijn interesse en directe steun voor de gezamenlijke ambitie uitsprak. Zo stelt de gemeente de ruimte voor het bezoekersinformatiecentrum ter beschikking, evenals materialen en menskracht voor de meest urgente onderhouds- en herstelwerkzaamheden.
Voor Nanang Purwono, Begandring Soerabaia (journalist, erfgoedactivist) gaat het om een nieuwe fase in de zorg voor en ontwikkeling van koloniaal erfgoed: ‘Makam Peneleh as a Living Library is an innovative way of heritage development between Indonesia and the Netherlands. The cemetery in Surabaya is regarded as part of the community in this highly diverse city. The population that is buried there is usually regarded as relict of the colonial period with no meaning for the city today. This project focusses on a different approach: all individuals buried at Peneleh contributed in their time and in their way to the city as it is today and will be in the future. The project reveals this significance.’
Petra Timmer, TiMe Amsterdam (kunsthistorica PhD): We beginnen overzichtelijk. Met acht biografieën van aansprekende representanten van de koloniale samenleving: van Gouverneur-Generaal tot plantagehouder, van katholieke kloosterzuster tot gevierd stadsfotograaf, van jurist tot taalkundige. (1) Zo ontstaat stap voor stap een beeld van de complexe en diverse koloniale samenleving van Surabaya, dat wel eens verrassend andere elementen kan bevatten dan verwacht. Onze rol is modererend en ondersteunend met kennis vanuit Nederland. Zo verzamelen we informatie over deze personen vanuit Nederlandse bronnen die voor Begandring lastiger toegankelijk zijn. We voegen ons daarbij naar de behoefte van onze Indonesische partners: zij zijn de bedenkers, uitvoerders en voornaamste eindgebruikers van wat gerealiseerd wordt.
(1) de geselecteerde personen zijn:
Pieter Merkus, Gouverneur-Generaal Nederlands-Indië
D.F.W Pietermaat, Resident Surabaya
P.J.B de Perez, vice-voorzitter Raad van Justitie
Herman Neubronner Van Der Tuuk, taalkundige
Ohannes Kurdjian, fotograaf
Gottfried Josef Julius Schmutzer, suikerplantagehouder
Gemeenschappelijk graf Zusters Ursulinen
Paul François Corneille, luitenant-kolonel, directeur artillerie constructiewerkplaats
Organisatie
Voor de uitvoering van de eerste plannen ondertekenden Beganding Soerabaia, TiMe Amsterdam, internationale museum- en erfgoedadviseurs en de Universitas 17 Agustus 1945 eind februari 2024 een samenwerkingsovereenkomst. Het project wordt ondersteund door de gemeente Surabaya, en vanuit Nederland door het Matchingfonds Internationaal Cultureel Erfgoed van DutchCulture.
Het Indisch Herinneringscentrum (IHC) in Den Haag ondersteunde de aanvraag bij dit fonds. DutchCulture verstrekte een bijdrage voor 2024. De andere genoemde partijen dragen ook bij via sponsoring in natura.
Begandring Soerabaia is sinds 2018 actief als ‘community‘ en ‚grassroots’ gedreven organisatie
van erfgoedactivisten en betrokkenen, gericht op het ontsluiten van de geschiedenis van Surabaya en ontwikkeling en behoud van cultureel en historisch erfgoed. De vereniging heeft en groot bereik lezingen, bijeenkomsten (onder meer in hun gemeenschapshuis, de historische Lodji Besar in de wijk Peneleh) en rondleidingen in de stad.
TiMe Amsterdam, international museum- en erfgoedadviseurs, was eerder onder meer betrokken bij erfgoedprojecten in Indonesië, Sri Lanka en Suriname. In al die gevallen ging het om ontwikkeling van erfgoedsites en musea en hergebruik van monumenten met inbreng van lokale gemeenschappen en overige stakeholders (Max).